Begrippenlijst

Woord	Definitie
Abrahamitische godsdiensten	Verzamelnaam voor jodendom, christendom en islam; de Abrahamverhalen zijn voor alle drie belangrijk.
Absolute zekerheid	Overtuiging dat iets onomstotelijk vaststaat, dat men over een waarheid beschikt die door het verstand kan worden vastgesteld. Indien men meent dat absolute zekerheid ook voor het eigen levensbeschouwelijk standpunt geldt, staat men niet open voor opvattingen van anderen en is een echte dialoog niet mogelijk.
Ahimsa	Een belangrijke waarde binnen hindoeïsme en boeddhisme. Het houdt zowel geweldloosheid in als eerbied voor al wat leeft. Ahimsa betekent letterlijk: geen letsel (‘a-’ is ‘niet’ en ‘himsa’ is ‘letsel’).
Atman	Onsterfelijk, goddelijk beginsel in al wat leeft, de aanwezigheid van Brahman in de mens, vandaar: atman is brahman. Atman moet niet verward worden met het persoonlijk bewustzijn of karakter. Eventueel te vertalen als ‘ziel’.
Autonomie	Autonomie betekent dat niet iets of iemand anders bepaalt wat jij moreel goed zou moeten vinden, maar dat je dat zelf bepaalt. Je legt jezelf je eigen regels op. Het Griekse ‘autos’ betekent ‘zelf’ en ‘nomos’ staat voor ‘wet’.
‘Dikke-ik’	Iemand die zich nadrukkelijk op de voorgrond plaatst, zich lomp gedraagt naar anderen, egoïstisch is, niet veel invoelingsvermogen heeft en slecht communiceert. (Begrip van de filosoof Harry Kunneman.)
‘Heilig geloof’	Sterk overtuigd zijn van het eigen levensbeschouwelijk standpunt. Niet te verwarren met menen absolute zekerheid te hebben.
Bhakti-weg	‘Bhakti’ betekent ‘overgave’. Door volledige overgave of toewijding aan Krishna of een van de andere goden zoekt men de weg die naar de verlossing voert.
Boete	Het woord ‘boete’ betekent: herstelling en goedmaking (van een zonde tegenover God). Het werkwoord ‘boeten’ laat de oorspronkelijke betekenis zien in de uitdrukking ‘netten boeten’ (netten herstellen). Straffen in de zin van boeten is dus herstellen en goed maken. Het begrip ‘boete’ plaatst de straf in een religieuze samenhang. (Vergelijk ook: zonde.)
Brahma	De scheppergod. Brahma: niet te verwarren met brahman.
Brahman	De eeuwige, onveranderlijke en oneindige werkelijkheid, de wereldziel, de goddelijke werkelijkheid. Uit Brahman is alles ontstaan maar Brahman is geen persoonlijke god die bewust scheppend actief is. Brahman: niet te verwarren met brahma, de scheppergod.
Burger	Het woord ‘burger’ drukt tegenwoordig de relatie uit van leden van de bevolking tot de staat. Burger is men dus tegenover de bestuurders en ambtenaren van de overheid. Het burgerschap houdt zowel wettelijke rechten als plichten in. Historisch: volgens de idealen van de Franse revolutie telde het niet langer dat je ‘van adel’ was. Voortaan was iedereen eenvoudigweg ‘burger’. De Franse revolutionairen spraken iedereen, zonder enig onderscheid, aan met ‘burger’ (‘citoyen’). Omdat iedereen voortaan ‘burger’ is, zijn ook alle mensen voortaan in beginsel vrij en gelijkwaardig.
Calvijn	Johannes Calvijn (1509 -1564) was een Frans-Zwitserse christelijk hervormer die veel invloed heeft gehad op het protestantisme in Zwitserland, Frankrijk, Schotland en Nederland.
Canon	Het woord ‘canon’ in de samenstelling ‘Canon van Nederland’ betekent: het geheel van personen, teksten, kunstwerken en maatschappelijke processen voor een bepaalde tijdsperiode en/of gebied.
Ceremonie	Plechtigheid met een vast patroon waarbij men rituelen voltrekt. Bijvoorbeeld een huwelijksceremonie.
Choepa	Huwelijksbaldakijn bij de traditionele joodse huwelijksceremonie. Bij de huwelijksplechtigheid staan bruid en bruidegom in of buiten de synagoge onder een aan vier palen bevestigd baldakijn. Choepa is ook een aanduiding voor de gehele joodse huwelijksplechtigheid.
Code Pénal	De Franse strafwet uit 1810. Deze oefende door de Franse bezetting van grote delen van Europa enorme invloed uit. Het strafrecht werd uniform en stond voortaan in dienst van het algemeen belang en de openbare orde. Van wat de Kerk verbood, trok men zich niet veel aan: zo treft men er bijvoorbeeld geen verbod op homoseksuele handelingen in aan.
Colorisme	Discriminatie op basis van huidskleur. In een bredere betekenis duidt colorisme op een hiërarchie die niet alleen bepaald wordt door de huidskleur maar bijvoorbeeld ook door haar, kaaklijn of de breedte van de neus. Het Europese schoonheidsideaal staat in deze discriminerende hiërarchie bovenaan.
Communicatie	Uitwisseling van gedachten (1.), verbinding (2.). Van het Latijnse werkwoord ‘communicare’ dat ‘delen met’ of ‘bespreken’ betekent.
Communiceren	Het uitwisselen van gevoelens en gedachten. In dit hoofdstuk vooral: het voeren van een goed gesprek.
Concurrentie	Letterlijk: wedijver. Uit het Latijn: ‘com’ is ‘samen’ en ‘currere’ is ‘hardlopen’. In dit hoofdstuk concreet: wedijver tussen evolutietheorie en scheppingsverhalen.
Conservatief	Behoudend, vasthoudend aan het bestaande. Vergelijk ‘conserveren’: in goede staat bewaren.
Constantijn (de Grote)	Keizer (280 - 337) van het Romeinse Rijk die in 313 christenen vrijheid van godsdienst verleende.
Consumeren	Nuttigen, gebruiken van goederen, van levensmiddelen. (Nota bene: het Latijnse werkwoord ‘consumare’ betekent ook verkwisten, vernietigen.)
Coven	Dit is een zelfstandige groep wicca-volgelingen, gewoonlijk met een of twee leiders.
Creationisme	De opvatting dat het Bijbelse scheppingsverhaal letterlijk genomen moet worden, dus dat het over historische gebeurtenissen gaat (God heeft het heelal, de aarde en alle soorten levende wezens geschapen).
Cyclisch (in verband met tijd)	Hierbij ervaart men de tijd als een cyclus, als een rondgang, als herhaling. Dit in tegenstelling tot een lineaire tijdopvatting waarin het gaat om het eenmalige van wat gebeurt.
Dapper	Gedrag waarbij iemand zijn angst overwint (1.) om op grond van een juiste inschatting van een situatie (2.) het goede te doen (3.)
Delinquent	(Uitspraak: dee-lin-kwent.) Iemand die schuldig is bevonden aan het plegen van een strafbaar feit; dader; misdadiger; crimineel.
Democratie	Betekent letterlijk ‘volks-regering’. Bij deze staatvorm heeft niet slechts een kleine groep mensen de macht in handen maar alle mensen (het volk) hebben inspraak en invloed.
Determinisme	De opvatting dat onze handelingen bepaald worden door voorafgaande omstandigheden. Ontkenning van de vrijheid van de wil.
Deugd	Goede eigenschap; (goed) deel van iemands karakter.
Dharma	Wetmatigheid van alles wat bestaat. Dit houdt ook de plicht in hiernaar te leven. Een mens moet zijn dharma respecteren: de boer moet zijn boer-zijn respecteren, dat wil zeggen zijn plicht als boer doen, een soldaat moet vechten, dat is zijn dharma etc.
Disciplineren	Gehoorzaamheid aan voorschriften. Aanpassen aan de eisen die de samenleving stelt. In het gareel lopen.
Discriminatie	Tegenovergestelde van gelijkwaardigheid. Het ten onrechte onderscheid maken tussen mensen op grond van ras, geslacht, seksuele geaardheid, levensovertuiging of politieke voorkeur.
Dubbele moraal	Hiervan is sprake als hetzelfde gedrag van twee personen of groepen personen verschillend gewaardeerd wordt. Er wordt met twee maten gemeten.
Dynamisch	Krachtig bewegend, voortdurend veranderend, vol beweging, levendig. Dynamisch staat tegenover statisch (zie aldaar).
Egoïsme	Een houding waarbij iemand steeds slechts het eigen welzijn op het oog heeft en waarbij het belang van anderen geschaad wordt. Egoïsme komt van het Latijnse woord ‘ego’ dat ‘ik’ betekent.
Egoïsme, deel 3	De opvatting of levenshouding waarbij de handelwijze van een persoon wordt bepaald door de eigen belangen (‘ego’ betekent ‘ik’).
Emancipatie	Bevrijding uit een achtergestelde positie en het toekennen van gelijke rechten.
Erotiek	Heeft betrekking op de zinnelijke liefde. Datgene wat prikkelt tot seksuele opwinding door middel van symboliek en toespelingen. Erotiek heeft niet zo uitdrukkelijk betrekking op geslachtsgemeenschap maar meer met de gevoelens eromheen.
Ethiek	Onderdeel van de filosofie waarbij men nadenkt over vragen die met goed en kwaad te maken hebben.
Europese Unie (EU)	De Europese Unie (EU) is een organisatie die bestaat uit 27 Europese lidstaten (in 2021) waaronder Nederland. Binnen de EU wordt samengewerkt vooral op politiek, economisch en juridisch gebied. De Europese Commissie vormt het dagelijks bestuur. Het Europees Parlement is de direct gekozen volksvertegenwoordiging van de EU.
Evangelie	Een verhaal waarin het leven van Jezus wordt beschreven. Van de vele evangeliën zijn er uiteindelijk vier in het Nieuwe Testament terechtgekomen: dat van Matteüs, Marcus, Lucas en Johannes.
Evolutie	Een geleidelijke ontwikkeling tot iets anders (gewoonlijk: iets beters, iets hogers).
Evolutietheorie	Leer van de stapsgewijze ontwikkeling van levende wezens van de ene soort uit de andere.
Excommuniceren	Verbannen uit de kerkelijke gemeenschap. In de christelijke middeleeuwen betekende dit volledige maatschappelijke uitsluiting. Tegenwoordig wordt het begrip ook wel gebruikt in de algemene betekenis van buitengesloten worden.
Exodus	Uittocht (uit Egypte onder leiding van Mozes). Ook aanduiding voor het tweede boek van de Tora en van de Bijbel.
Exodus, deel 2	Uittocht (uit Egypte onder leiding van Mozes). Ook aanduiding voor het tweede boek van de Tora en van de Bijbel.
Extase	Gevoel buiten zichzelf te zijn en daarbij intens geluk te ervaren.
Farizeeën	Dit waren vrome diepgelovige joden die niet alleen de Tora grondig bestudeerden maar ook zorgvuldig volgens die voorschriften leefden. Zij waren ervan overtuigd dat God zou ingrijpen en het Rijk Gods zou komen als het volk zich maar strikt aan de wet zou houden.
Feest	Een samenkomst van een aantal mensen bij een vreugdevolle gebeurtenis of een gedenkdag.
Filosoferen	Nadenken over levensvragen en antwoorden op levensvragen.
Filosofisch gesprek	Gesprek dat als doel heeft om met elkaar en met behulp van argumenten meer helderheid te krijgen in levensvragen en in de antwoorden op levensvragen.
Futurologie	De wetenschap die zich bezighoudt met de toekomst.
Geestelijk lijden	Geestelijk lijden (ook wel psychisch lijden genoemd) heeft te maken met problemen die mensen hebben als stress, depressie, gepest en getreiterd worden, zich mislukt voelen, verdriet om een relatie die uit is of om de dood van een dierbare.
Geestelijke gezondheid	Gezondheid van de geest, psyche maar ook wel mate van welbevinden, geluk of welzijn. In onderscheid met lichamelijke gezondheid.
Gelijkwaardigheid	Het gelijk zijn van alle mensen voor zover alle mensen mens zijn. Anders gezegd: het van gelijke waarde zijn van alle mensen omdat alle mensen mens zijn.
Geloof	Een overtuiging waarover je geen absolute zekerheid kunt krijgen. In Wijs Worden gebruiken we vooral als voorbeeld: 1. geloof dat God bestaat tegenover 2. geloof dat er geen god bestaat.
Gemeenschappelijke levensbeschouwing	Een levensbeschouwing die binnen een grotere gemeenschap van mensen wordt aangehangen. Er is sprake van een organisatie en min of meer vaste rituelen en leerstellingen.
Gen	Drager van erfelijk materiaal, waarmee organismen erfelijke eigenschappen doorgeven aan hun nageslacht (van het Griekse ‘genos’ dat ‘schepping’ en ‘soort’ betekent).
Gewone vragen	Vragen waarop een eenduidig antwoord gegeven kan worden; vragen die over feiten gaan.
Goddelijke drie-eenheid	De drie-eenheid, triniteit of drievuldigheid is het christelijke idee dat de éne God bestaat in drie goddelijke personen: de Vader, de Zoon (dat is Jezus die God wordt) en de Heilige Geest. Soms krijgen deze drie aparte functies: de Vader is dan de Schepper, de Zoon is de Verlosser en de Heilige Geest de Helper.
Gouden regel (gulden regel)	Algemene regel om vast te stellen wat in veel gevallen goed en kwaad inhoudt. ‘Wat gij niet wilt dat u geschiedt, doet dat ook een ander niet.’
Gradueel (verschil)	Hierbij gaat het om kleine verschillen (graden), niet om een wezenlijk verschil, dit in onderscheid met een principieel verschil (zie aldaar).
Grondwet	De grondwet bevat de grondbeginselen van de regering van een staat. De grondwet regelt hoe staatsorganen zoals de Ministerraad, de Eerste en Tweede Kamer, de politie etc. met elkaar moeten omgaan. De grondwet stelt ook de rechten en plichten van alle burgers vast zodat individuen en groepen binnen een staat beschermd worden. Daarbij gelden met name de vier hoofdwaarden: vrijheid, gelijkheid, democratie en tolerantie.
Hedonisme	De opvatting dat genieten het allerbelangrijkste is en dat we ons ook moeten laten leiden door dit beginsel. Het goede bestaat in genot en we moeten ook streven naar genot.
Heks	Vroeger in Europa een beoefenaar van de overblijfselen van een voorchristelijke volksmagie met gebruik van kruiden, bronnen, rivieren en stenen. Later kreeg het woord ‘heks’ een uiterst negatieve betekenis en dacht men aan een boosaardige oude tovenares die zwarte magie bedreef en verbrand moesten worden. Binnen de tegenwoordige wicca-religie is een heks hetzelfde als een wicca.
Hekserij	Hekserij wordt ook wel getypeerd als La Vecchia Religione, de oude religie (dus met voorchristelijke of heidense wortels, vergelijk ‘paganisme’). In plaats van ‘hekserij’ gaat tegenwoordig de voorkeur veelal uit naar het woord ‘wicca’.
Heteronomie	Hiervan is sprake als men zich onderwerpt aan de leefregels van iemand of iets anders in plaats van dat je regels in jezelf vindt. ‘Heteronomie’ komt uit het Grieks: ‘heteros’ betekent ‘ander’ en ‘nomos’ betekent ‘wet’.
Heteroseksualiteit	Seksualiteit gericht op personen van andere geslacht. ‘Heteros’ komt uit het Grieks en betekent ‘ander’, ‘het andere’.
Hindoestanen	Hindoestanen zijn mensen van Surinaams-Indiase komaf. Bijna alle hindoes in Nederland zijn van Hindoestaanse origine.
Holisme	De overtuiging dat het geheel van een systeem meer is dan de optelsom van de afzonderlijke delen (het Griekse woord holon betekent: ‘geheel’). Als levensovertuiging: alles op aarde heeft een doel en maakt deel uit van een kosmisch plan. Tussen de overal aanwezige energiesystemen bestaat interactie. Een holistische therapie als Reiki gaat ervan uit dat levensenergie genezend werkt.
Homoseksualiteit	Seksualiteit gericht op personen van hetzelfde geslacht. ‘Homos’ komt uit het Grieks en betekent ‘eender’, ‘dezelfde’.
Humanisme	De levensbeschouwing waarin de menselijke waardigheid centraal staat. Humanisten leggen de nadruk op waarden als: een menswaardig bestaan voor iedereen, vrijheid en zelfbeschikking, zelfontplooiing, solidariteit met anderen, het vermogen tot zelfstandig nadenken en verdraagzaamheid.
Hypocrisie	Huichelarij. Bijna letterlijk uit het Grieks waar ‘hupokrisis’ hypocrisie of huichelarij betekent. Vergelijk ook ‘hupokritès’ dat droomuitlegger en toneelspeler betekent.
Identiteit	Eenvoudig gezegd: wie of wat je bent; een ‘ik’ zijn dat ergens voor staat. Daarbij spelen twee zaken een rol: het tot een groep behoren (1.) en het je binnen die groep enigszins kunnen onderscheiden (2.).
Ik-standpunt	Het bekijken van de werkelijkheid puur vanuit je eigen positie.
Illusie	Droombeeld, gezichtsbedrog, schijnwerkelijkheid. Een verwachting hebben die niet vervuld kan worden.
Individuele levensbeschouwing	De levensbeschouwing van een afzonderlijk persoon; levensvragen en antwoorden van een individueel persoon.
Intelligent Design (ID)	De opvatting die stelt dat God de evolutie in de juiste banen heeft geleid: de werkelijkheid als geheel is een intelligent ontwerp (intelligent design) van God zelf.
Intimiteit	Datgene wat zeer persoonlijk is en je slechts deelt met een – of hooguit – enkele personen. Innig, eigen, privé en vertrouwelijk.
Jahwe	Een van de namen voor God in het Oude Testament (TeNaCh).
Jeugdmantelzorger	Een jeugdige die niet-beroepsmatig zorg verleent aan een ander (familie of vriend).
Jij-standpunt	Je kunnen verplaatsen in een ander persoon. Poging vanuit het perspectief van een ander naar de werkelijkheid te kijken.
Jnana-weg	(Spreek uit: njana.) De weg naar bevrijding door het directe inzicht.
Kannibalisme	Het eten van soortgenoten, bijvoorbeeld mensen die mensen eten.
Karma	De bagage die je meebrengt uit een vorig leven maar die je ook kunt verwerven in het bestaan dat je nu leidt. Karma kan positief of negatief zijn.
Klaagmuur	De klaagmuur is een zijde van de tempel in Jeruzalem die na de verwoesting in 70 na Christus overeind bleef staan. Feitelijk gaat het niet om de muur van de tempel zelf maar om een muur die het tempelcomplex omringde.
Kosmisch	Kosmisch (spreek uit: kos-mies) betekent: wat met het heelal te maken heeft.
Krishna	Wordt vereerd als incarnatie van de god Vishnoe maar ook als God zelf.
Kwantiteit	Hoeveelheid. In dit hoofdstuk in onderscheid met kwaliteit.
Laf	Als je uit angst voor gevaar niet doet wat je behoort te doen. Een van twee uitersten (laf en overmoed) waartussen men de deugd kan vinden.
Legaliteitsbeginsel	Het beginsel binnen een rechtsstaat dat iemand door een rechtbank alleen gestraft mag worden als de overtreding in de wet als strafbaar feit is aangemerkt. Kort gezegd: geen straf zonder wet.
Levensbeschouwing	Het geheel van levensvragen en de antwoorden daarop. Ook: naar het leven (alles wat bestaat) kijken (‘schouwen’) en daar een mening bij hebben. Daarbij een van de drie terreinen (naast smaak en toekomst) waarop een mens geen absolute zekerheid kan krijgen.
Levensvragen	Meningsvragen over wat het allerbelangrijkste is in het leven.
Lex talionis	De wet van de vergelding, ofwel: ‘oog om oog, tand om tand’ als verzoening van de misdaad. Gerechtigheid betekent hier: je krijgt terug wat je zelf gedaan hebt.
Lineair (in verband met de tijd)	Het lineair of historisch beeld van de tijd ziet de tijd als een lijn die vanuit het verleden komt en via het nu naar de toekomst gaat. Gebeurtenissen zijn eenmalig in een voortgaande tijd. Dit in tegenstelling tot een cyclische tijdopvatting. Zie aldaar.
Lineair (in verband met tijd) deel 2	Hierbij ervaart men de tijd als verlopend in een lijn, als eenmalig, van verleden naar toekomst, van jong naar oud. Dit in tegenstelling tot een cyclische tijdsopvatting waarin het gaat om de herhaling, om de terugkeer.
Luther	Maarten Luther (1483 - 1546) was een Duitse Augustijner monnik en theoloog die protesteerde tegen de misstanden in de kerk. Hij staat aan het begin van de reformatie.
Magie	Handelingen waarmee mensen proberen macht uit te oefenen op allerlei (ook verborgen) krachten. Vroegere betekenis: toverkunst; vergelijk zwarte magie.
Mantelzorger	Iemand die niet-beroepsmatig zorg verleent aan een ander (familie of vriend).
Matriarchaat	Op de eerste plaats duidt matriarchaat op samenlevingen waarbij kinderen tot de stam van de moeder (in het Latijn: mater) behoren, van deze de naam krijgen en de goederen erven. Op de tweede plaats duidt het op een maatschappij waarin vrouwen een overheersende rol hebben (in het Grieks betekent archein onder meer ‘heersen’).
Maya	Betekent letterlijk: illusie. Volgens het hindoeïsme en boeddhisme is de mens met een sluier van valse voorstellingen omgeven: zijn zintuigen misleiden hem en wat hij waarneemt interpreteert hij verkeerd. Door dit valse beeld van zichzelf en de wereld waarin hij leeft, kan de mens geen geluk en bevrijding vinden. Door meditatie kan men wel tot het ware inzicht komen.
Mensbeeld	Een mening over de aard, de natuur of het wezen van de mens; het gaat daarbij om kenmerken en eigenschappen die op alle mensen van toepassing zijn.
Metafoor	Komt van het Griekse ‘metaforein’ dat vrij vertaald betekent: naar elders overbrengen. Metaforisch taalgebruik is overdrachtelijk taalgebruik. Men kan ook spreken van ‘beeldende taal’.
Metafoor, deel 2	Komt van het Griekse ‘metaforein’ dat vrij vertaald betekent: naar elders overbrengen. Metaforisch taalgebruik is overdrachtelijk taalgebruik. Het gaat er dan om dat (in dit hoofdstuk:) een plantje overeenkomsten heeft met de mens. Door dit figuurlijk taalgebruik draagt men betekenissen over (in dit geval van het plantje op de mens).
Midden	Positie tussen twee uitersten die beide afkeurenswaardig zijn.
Mindfulness	Een aandachtstraining waarbij men leert bewust aandacht te hebben voor het huidige moment zonder hierover te oordelen.
Mode	Het woord ‘mode’ is afgeleid van het Latijnse ‘modus’ dat onder meer ‘manier’ of ‘wijze’ betekent. De enge betekenis van ‘mode’ heeft betrekking op je ‘manier’ van kleden: de manier van kleden die je in een bepaalde tijd overal ziet. Een ruime betekenis van ‘mode’ houdt in dat niet alleen kleding maar ook tal van andere verschijnselen ‘mode’ (ofwel: voor veel mensen tijdelijk aantrekkelijk) kunnen zijn.
Moksha	Bevrijding uit de cyclus van leven en dood, het ik-gevoel afgeschud hebben. Het hindoe-begrip ‘moksha’ komt globaal overeen met het boeddhistisch begrip ‘nirwana’.
Monotheïsme	Levensbeschouwing waarbij men in één god gelooft. Van ‘mono’ dat ‘een’ betekent en ‘theos’ dat god betekent.
Moraal	Het geheel van waarden en normen dat ons handelen richting geeft.
Moreel	Wat in overeenstemming is met de moraal. (Immoreel: wat in strijd is met de moraal).
Morele oorzaak (van lijden)	Hiervan is sprake als mensen terecht verantwoordelijk kunnen worden gesteld voor lijden. Dit betekent niet per se dat dit lijden gewild is, het kan ook gaan om nalatigheid. Bij nalatigheid kun je denken aan onvoldoende oplettendheid, men had beter op de hoogte kunnen en moeten zijn.
Mutatie	Een verandering in het erfelijk materiaal (DNA).
Mythe	Een fantasierijk verhaal waarin goden of goddelijke voorouders een rol spelen. De verhalen gaan vaak over het ontstaan en de ondergang van de wereld of van een cultuur. In afgeleide zin betekent mythe ook: een onzinnig of verzonnen verhaal.
Mythisch verhaal	Een fantasierijk verhaal waarin goden of goddelijke voorouders een rol spelen. De verhalen gaan vaak over het ontstaan en de ondergang van de wereld of van een cultuur. In afgeleide zin betekent mythe ook: een onzinnig of verzonnen verhaal.
Nature-nurture-debat	De discussie of menselijke eigenschappen bepaald zijn door aanleg (nature) dan wel door opvoeding en omgeving (nurture).
Natuurlijke oorzaak (van lijden)	Hiervan is sprake als het lijden mensen overkomt en waarvoor je anderen niet terecht verantwoordelijk kunt stellen. Een voorbeeld: een natuurramp waarmee werkelijk niemand rekening had gehouden, niemand kon dit zien aankomen.
Natuurlijke selectie	Dit houdt in dat organismen die beter in hun omgeving passen, meer kans hebben om te overleven en voor nakomelingen te zorgen dan minder goed aangepaste organismen. Degene die het best is aangepast, heeft grotere overlevingskansen (in ‘the struggle for life’) en zal de overhand in de groep krijgen (‘survival of the fittest’).
Neutraal	Datgene wat niet goed is maar ook niet slecht/kwaad.
Nieuwe tijd	De periode vanaf ongeveer het jaar 1500 tot heden. De nieuwe tijd begint met renaissance en humanisme (zie aldaar).
Nirwana	Doel van de boeddhist: het bereiken van de verlichting; bevrijd zijn van iedere begeerte en verwarring. Dood en lijden worden niet meer ervaren en de verlichte zal niet meer opnieuw geboren worden. De betekenis van nirwana lijkt op wat hindoes met ‘moksha’ aanduiden.
Norm	Regel of norm. Regels zijn er om 1. het samenleven mogelijk te maken. 2. wat belangrijk gevonden wordt, mogelijk te maken.
Norm	Regel of norm. Regels zijn er om 1. het samenleven mogelijk te maken. 2. wat waardevol wordt gevonden, mogelijk te maken.
Onderdrukking	Het tegenovergestelde van vrijheid. Vergelijk ‘vrijheid van’.
Ondeugd	Slechte eigenschap; slecht deel van iemands karakter. (Ook benaming voor een persoon die niet deugt.)
Onverschillig	Zich het lot van iemand niet aantrekken; liefdeloos en zonder interesse.
Orthodox	Wie orthodox is, is ‘recht in de leer’: zo iemand houdt streng vast aan traditionele dogma’s, meestal in religieus opzicht. Orthodoxie komt soms in de buurt van fundamentalisme. In orthodox zitten de Griekse woorden orthos ‘juist, recht’ en doxa ‘mening, oordeel’.
Overmoed	Verkeerde (overmoedige) inschatting van wat men kan; onderschatting van gevaren. Een van twee uitersten (laf en overmoed) waartussen men de deugd kan vinden.
Paganistisch	Dit betekent heidens. Tegenwoordig is ‘paganism’ in het Engelse taalgebied een algemene term voor volgelingen van wicca.
Paracetamol	Pijnstillend en koortsverlagend medicijn dat zonder doktersvoorschrift verkrijgbaar is.
Periodieke onthouding	Het zich onthouden van seksuele omgang gedurende de vruchtbare periode van de vrouw om zo zwangerschap te voorkomen.
Pescotariër	Iemand die geen zoogdieren of vogels eet maar wel vis en andere zeedieren.
Polytheïsme	Veelgodendom; ‘poly’ betekent ‘veel’ en ‘theïsme’ komt van ‘Theos’ dat ‘God’ betekent.
Pornografie	Uit het Grieks: pornos = wie zich aan ontucht/prostitutie schuldig maakt, grafein = beschrijven. Het gaat om gedetailleerde beschrijvingen en (al dan niet: bewegende) beelden van de lichamelijke aspecten van de seksualiteit. Pornografie heeft de bedoeling seksueel te prikkelen.
Principieel (verschil)	Hierbij gaat het om een wezenlijk verschil, om een verschil in herkomst, of grondslag, dit in onderscheid met een gradueel verschil (zie aldaar).
Profaan	Werelds, niet-gewijd, onkerkelijk.
Proportionaliteitsbeginsel	Houdt in dat de opgelegde straf in verhouding moet staan tot (of: evenredig moet zijn aan) de ernst van de overtreding of van het misdrijf. De straf behoort dus niet te licht maar ook niet te zwaar te zijn.
Psychologie	Wetenschap van de menselijke geest en het menselijk gedrag. Een belangrijke vraag voor de psychologie is: waarom doen mensen wat ze doen?
Rabbi	Ook wel rabbijn; titel voor een geleerde op het gebied van de joodse wet. Leider van de synagoge en/of voorganger binnen de joodse eredienst.
Reïncarnatie	Wedergeboorte, letterlijk: weer tot vlees worden. Uit het Latijn: ‘re’ is weer, ‘in’ is ‘tot' of ‘naar’, en ‘caro’ (carnis, carne etc.) betekent ‘vlees’.
Rechtsstaat	Hiermee wordt een staat bedoeld waar het recht het hoogste gezag is en waar niet door machthebbers willekeurig kan worden gehandeld. Dat betekent dat er wetten bestaan die burgers tegen de overheid beschermen zodat ze in vrijheid kunnen leven. In een rechtsstaat zal de overheid zich ook inspannen de rechtsgelijkheid te bevorderen.
Regel	Norm of regel. Normen zijn er om 1. het samenleven mogelijk te maken. 2. wat belangrijk gevonden wordt, mogelijk te maken.
Renaissance	De overgangsperiode in de Europese geschiedenis tussen middeleeuwen en nieuwe tijd. In die bloeiperiode van kunsten en letteren liet men zich inspireren door de klassieke oudheid. Renaissance betekent letterlijk wedergeboorte (van het Franse ‘renaître’).
Rijk Gods	Ideale wereld die door Gods ingrijpen tot stand komt. De komst van het Rijk Gods wordt voorafgegaan door een boodschapper van God, een Messias. Het Rijk Gods moet niet verward worden met de hemel; daarbij gaat het om een verblijf voor de zielen van overledenen.
Ritueel	Een handeling met 1. een symbolische betekenis die 2. op een vast tijdstip of bij een bepaalde gelegenheid plaatsvindt 3. en volgens een vast patroon wordt uitgevoerd.
Sacraal	Heilig. Sacraal komt uit het Latijn: sacer is ‘heilig’.
Samsara	Betekent letterlijk: ronddraaien. De hindoe bedoelt hiermee de eindeloze cyclus van sterven en wedergeboren worden, een werkelijkheid vol verlangen, pijn en fout inzicht.
Scheppingsverhaal	Verhaal over de oorsprong van de mens en de wereld. Zo’n verhaal kunnen we opvatten als een verzameling antwoorden op zowel gewone vragen als levensvragen. De vragen waarop het verhaal de antwoorden vormt, worden in het verhaal zelf meestal niet gesteld.
Secularisatie	Dit woord betekent letterlijk verwereldlijking, van het Latijnse woord ‘saeculum’ dat onder meer ‘wereld’ betekent. (Zie verder par. 2.3.)
Seksualiteit	Bepaalde gevoelens en handelingen van lichamelijke aard die gepaard gaan met lust en opwinding. Geslachtsdrift. Uiting op het gebied van het geslachtsleven.
Seksuele chantage	Onder ernstige druk gezet worden (bedreigd worden) om tegen je zin aan seks te doen. Seks afpersen door dreigementen (vergelijk: geld afpersen door dreigementen).
Seksuele revolutie	Plotselinge en grote veranderingen (vanaf ongeveer 1960) in seksueel gedrag en in de waardering hiervan.
Sekte	Een (beperkte) groep mensen met eigen godsdienstige opvattingen en gebruiken. Gewoonlijk zijn sekten afsplitsingen van grotere godsdienstige levensbeschouwingen.
Sharia	De (religieuze) wet van de moslims. Het woord ‘sharia’ betekent ‘pad naar de waterbron’. Voor moslims is de sharia de ‘weg’ van God die tot het geluk leidt. De sharia is niet duidelijk in een boek vastgelegd. In het islamitisch recht beroept men zich dan ook op eerdere uitspraken waardoor sharia tot onderling strijdige conclusies kan leiden. Feitelijk bestaat er dus niet één sharia.
Shiva	De god zowel van de vernietiging als van de schepping die elkaar in een eeuwige beweging volgen. Bekend is de voorstelling van de dansende Shiva.
Sjamaan	Priester bij (met name) Siberische volkeren die contact onderhoudt met de wereld van de geesten en de voorouders. Om dat te bereiken moet de sjamaan eerst in trance geraken. Door magie probeert hij zieken te genezen en controle uit te oefenen op gebeurtenissen.
Smaak	Binnen het kader van dit hoofdstuk: een van de drie terreinen (naast toekomst en levensbeschouwing) waarop een mens geen absolute zekerheid kan krijgen.
Spiritualiteit	(deel 3, hoofdstuk 2, zie par. 3.1)
Spiritueel	Tot de geest behorend, onstoffelijk. (Vergelijk het Latijnse‘spiritus’ dat ‘adem’, ‘lucht’ en ook ‘geest’ betekent. En ook het Engelse en Nederlandse ‘spirit’: ‘geestelijke kracht’ en ‘pit’.)
Statisch	Niet beweeglijk. Het Latijnse ‘statio’ betekent ‘stilstaan’ en ‘standplaats’. Vergelijk in het Nederlands ‘station’ en het werkwoord ‘staan’. Statisch staat tegenover dynamisch (zie aldaar).
Straf	Straf is een onaangenaam ervaren maatregel als reactie op ongeoorloofd handelen.
Strafdoelen	Strafdoelen kunnen onderscheiden worden in zes groepen: 1. vergelding, 2. herstel, 3. veiligheid, 4. onschadelijk maken, 5. inzicht, 6. opvoeding.
Strafmaat	De duur of omvang van een opgelegde of geëiste straf.
Strafrecht	Het door de overheid gebruikte geheel van uitgangspunten en regels die gelden voor het opleggen van een straf.
Struggle for life	Zie: natuurlijke selectie.
Subjectief	In dit hoofdstuk: persoonsgebonden. Geluk kan voor verschillende mensen in verschillende ervaringen bestaan.
Survival of the fittest	Zie: natuurlijke selectie.
Symbool	Alles en nog wat (voorwerpen, handelingen, dieren, bloemen of water) kan tot symbool worden. Dat wil zeggen dat het verwijst naar iets anders. Een symbool bevat daarmee een levensbeschouwelijke betekenis. In het christendom heeft het kruis een levensbeschouwelijke betekenis.
Symbool, deel 1	Alles en nog wat (voorwerpen, handelingen, dieren, bloemen of water) kan tot symbool worden. Dat wil zeggen dat het verwijst naar iets anders. Zo kan een hond symbool staan voor trouw, een bloem voor liefde. Een symbool bevat daarmee een levensbeschouwelijke betekenis. Dit in tegenstelling tot een teken (bijvoorbeeld: een verkeersbord). Die betekenis is gewoonlijk niet eenduidig.
Symbool, deel 2	Afgesproken herkenningsteken. Zo is het kruis een herkenningsteken voor het christendom. ‘Symbool’ gaat terug op het Griekse sunballein (sun betekent ‘samen’ en ballein ‘werpen’). Oorspronkelijk hadden twee mensen als herkenningsteken ieder een stuk van een gebroken voorwerp; men kon dan ter identificatie beide stukken aan elkaar passen (‘samen werpen’).
Symbool, deel 2 h3	Alles en nog wat (voorwerpen, handelingen, dieren, bloemen of water) kan tot symbool worden. Dat wil zeggen dat het verwijst naar iets anders. Zo kan een hond symbool staan voor trouw, een bloem voor liefde. Een symbool bevat daarmee een levensbeschouwelijke betekenis. Die betekenis is gewoonlijk niet eenduidig. Dit in tegenstelling tot een teken (bijvoorbeeld: een verkeersbord).
Synagoge	Joods leerhuis. Ook wel ‘sjoel’ genoemd (vergelijk het Duitse woord voor school: Schule).
Teken	Een teken bevat een eenduidige boodschap, die niet levensbeschouwelijk van aard is. Een verkeersbord is een goed voorbeeld van een teken.
TeNaCH	Aanduiding - in de vorm van een afkorting - voor de joodse heilige boeken: Tora (Wet), Newi’iem (Profeten) en Chetoewiem (Geschriften).
Toekomst	Binnen het kader van dit hoofdstuk: een van de drie terreinen (naast smaak en levensbeschouwing) waarop een mens geen absolute zekerheid kan krijgen.
Tolerant(ie)/ Verdraagzaamheid	Is een ander woord voor ‘verdraagzaam(heid)’. Tolerantie houdt op waar één van de andere hoofdwaarden wordt ontkend. (Intolerant betekent onverdraagzaam).
Tora	Onderwijzing of leer. De Tora bestaat uit de vijf boeken van Mozes: Genesis, Exodus, Leviticus, Numeri en Deuteronomium.
Tortuur	Foltering of pijniging op de pijnbank om een verdachte tot een bekentenis te brengen. Ook wel aanduiding voor de pijnbank zelf. (Vergelijk het Latijn: tortura (pijniging) en het Franse en Engelse: torture).
Traditioneel	Berustend op overlevering, handelen en/of denken zoals gebruik of gewoonte dat meebrengt. ‘Traditie’ betekent het overdragen van opvattingen van persoon op persoon en van generatie op generatie.
Trance	Toestand waarbij je bewustzijn een verandering ondergaat en de geest in vervoering is. je verkeert als het ware in een andere wereld.
Trimurti	Aanduiding voor de drie belangrijke aspecten binnen de hindoe-opvatting van God. Deze aspecten zijn schepping (Brahma), onderhouden (Vishnoe) en vernietiging (Shiva).
Uniek	Letterlijk: enig. ‘Ieder mens is uniek’ betekent: van jou is er maar één.
Utopie	Een volmaakte situatie die nooit bereikt zal worden. Voorbeeldzin: de wereldvrede is een utopie gebleken.
Veganist	Iemand die op geen enkele wijze gebruik maakt van producten die van dieren afkomstig zijn: geen vlees, geen leer, geen melkproducten, geen honing etc.
Vegetariër	Iemand die geen producten eet die verkregen zijn door het doden van dieren – zowel zoogdieren, vogels als vissen.
Verlichting	Culturele beweging die standpunten wil verdedigen op basis van het menselijk verstand. Argumenten die gebaseerd zijn op een politieke of religieuze autoriteit, wijst men af.
Versekste samenleving	Een samenleving waarbinnen heel veel in verband gebracht wordt met seksualiteit en waarin seksualiteit extreem veel aandacht en waardering krijgt.
Verwondering	Je staat stil en stelt levensvragen bij wat aanvankelijk als vanzelfsprekend en gewoon werd ervaren.
Vishnoe	Vishnoe is binnen de hindoe drie-eenheid het onderhoudende, zorgende en beschermende aspect van alles wat bestaat.
Vrijheid	Zelf mogen en kunnen beslissen wat je met je leven doet. Vrijheid kan ingevuld worden als vrijheid van onderdrukking (naast vrijheid als het kunnen en mogen maken van keuzes: vrijheid tot).
Waarde	Datgene wat heel belangrijk wordt gevonden. Door middel van regels/normen kan een waarde gerealiseerd worden.
Waarde op zich (van een dier)	Opvatting dat dieren los van hun economische waarde (waarde in geld) een waarde en betekenis bezitten, en daarmee niet als een (levend) ding behandeld mogen worden.
Waardenconflict	Dit is het geval als twee waarden niet samen gerealiseerd kunnen worden. Zo kan de waarde van ‘de waarheid spreken’ in conflict komen met ‘de waarde van het leven’ (bijvoorbeeld als je in een oorlogssituatie gevraagd wordt de verblijfplaats van onschuldige mensen te verraden).
Weeldewetten	Wetten vanaf het einde van de middeleeuwen die inhielden dat mannen en vrouwen zich in de openbare ruimte niet met duurdere kleding mochten vertonen dan het stadbestuur passend achtte bij hun sociale status.
Wereldburger	Een wereldburger of kosmopoliet is iemand die de hele wereld als zijn vaderland beschouwt, iemand die het belang van alle mensen op het oog heeft. Geen landsgrens, huidskleur, ras of levensbeschouwing.
Wetenschappelijke vraag	Een gewone maar moeilijke vraag waarop een zeker (bewijsbaar) antwoord mogelijk is.
Wicca	Dit is op de eerste plaats een los georganiseerde, eigentijdse religie met spirituele wortels in het sjamanisme en met diepe eerbied voor de natuur. Daarnaast is een wicca een beoefenaar van de wicca religie. Dit woord heeft tegenwoordig voor veel wicca’s de voorkeur boven het woord ‘heks‘ dat sterk beladen is (zie verder par. 4.1).
Wraak	Een daad van het slachtoffer om leed te berokkenen aan degene die in eerste instantie zelf leed heeft berokkend (de dader).
Wraakrecht	Het recht van degene die gekrenkt is (of tegen wie onrecht is geschied) om wraak te nemen: de mate van wraak is gewoonlijk aan regels gebonden.
Wrok	Een emotie ontstaan door aangedaan leed of onrecht waarbij men neigt naar wraak nemen. Gevoelens van wrok kunnen dus tot wraak leiden.
Yoga	Hindoeïstische filosofie die leert de geest, het gevoel en het lichaam te beheersen om daarmee de vereniging met het goddelijke tot stand te brengen. Er bestaan verschillende soorten yoga bijvoorbeeld; jnana-yoga en bhakti-yoga. In het Westen bedoelt men met yoga meestal de hatha-yoga, een tak van yoga waarbij het vooral om lichaamsoefeningen gaat.
Zekerheid	Kan men verkrijgen door a. waar te nemen met de zintuigen (zien, horen, ruiken, voelen en proeven), b. nadenken.
Zelfbeschikking	Het recht zelf keuzes te kunnen maken, autonomie. Het begrip kan betrekking hebben op het individu maar ook op een volk.
Zelfzorg	Goed omgaan met jezelf: goed zorgen voor je lichaam en geest. Hierbij hoort het vermogen jezelf kritisch op dit punt te kunnen aanspreken: zorg ik wel goed voor mezelf? Zelfzorg: niet te verwarren met egoïsme.
Zintuigen	Met onze zintuigen (zien, horen, ruiken, voelen en proeven) kunnen we de werkelijkheid waarnemen).
Zonde	Ingaan tegen de wil van God of tegen Gods regels zoals die in een religie zijn neergelegd. Door het begrip ‘zonde’ wordt een overtreding of misdrijf in een religieuze samenhang geplaatst. (Vergelijk ook: boete.)
Zondeval	Het tegen de wil van God ingaan door Adam en Eva toen zij aten van de verboden vrucht.